Thạch Hà - Nghìn năm một vùng Văn hóa

Thạch Hà, danh xưng được gợi từ sự tích đá giữa lòng sông, đã trở thành mảnh đất nghìn năm có lẻ. Mang tình cảm ruột rà với tỉnh lỵ Hà Tĩnh, Thạch Hà trở thành chứng nhân của đất và người Hà Tĩnh với nhiều niềm vui, nỗi buồn và những thiên sử vàng chói lọi. Qua thời gian, Thạch Hà hôm nay là huyện phụ cận thành phố, đang từng bước khơi dậy tiềm năng, lợi thế để ổn định và phát triển, hòa nhịp vào sự nghiệp xây dựng Hà Tĩnh thành tỉnh có kinh tế, văn hóa – xã hội phát triển của khu vực Bắc Trung bộ.

Theo sử sách, châu Thạch Hà xưa kéo dài từ hữu ngạn sông Nghèn, sông Hà Hoàng đến dãy Hoành Sơn. Nơi đây lưu dấu đời sống của người Việt cổ cách đây hơn 4.800 năm, qua các hiện vật tại di chỉ khảo cổ học Thạch Lạc, cồn Lôi Mốt (Thạch Vĩnh), Phái Nam (Thạch Lâm). Cùng với các di chỉ khảo cổ, các vết tích hằn in trên đá ở dãy Trà Sơn và các cồn cát chạy dài ở gần chân núi đã chứng minh những biến động địa chất và xã hội tại Thạch Hà, gắn với quá trình phù sa núi bồi lắng biển, cư dân hướng về biển để đánh bắt cá, chinh phục đồng bằng.

Bởi vậy, Breton dầu viết An – Tĩnh cổ lục vào đầu thế kỷ XX vẫn chép: Từ tỉnh lỵ Hà Tĩnh xuống Cửa Sót có đi qua một vùng quanh năm ngập nước, điều đó cho thấy, cách đây mươi thế kỷ, đây là một đầm lầy lớn. Nhắc đến miền đất Thạch Hà, Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Năm Ất Tỵ, niên hiệu Ứng Thiên thứ 12 (1005), mùa đông, tháng 10, Đông Thành vương thua chạy vào đất Cửu Long. Vua đuổi bắt, lại chạy sang Chiêm Thành, chưa đến nơi thì bị người châu Thạch Hà giết chết”. Đây là sự kiện sớm nhất hiện còn lưu lại trong chính sử, khẳng định sự xuất hiện của danh xưng Thạch Hà.

Vậy là đến hôm nay, danh xưng Thạch Hà đã trải qua 1009 năm tồn tại liên tục. Trong một thời kỳ dài, dưới các triều đại phong kiến, Thạch Hà là miền biên viễn, biên giới An Nam - Chiêm Thành (tên núi Nam Giới với nghĩa biên giới phía Nam là vì thế), chiến tranh, giặc giã, trộm cướp triền miên. Đất và người nơi đây đã đi cùng lịch sử, trở thành chứng nhân của bao phen đổi dời, từ Bắc thuộc Tùy, Đường; giao tranh An Nam - Chiêm Thành; chống ngoại xâm Nguyên, Minh, Thanh; rồi chịu cảnh tương tàn Lê - Mạc, Trịnh - Nguyễn. Người dân Thạch Hà từ thế kỷ XVII đã cảm thán đầy xót xa: “Giặc ra, thuyền chúa lại vào/ Cửa nhà lại đổ, hầm hào lại xây”.

Đi qua thời gian, thử thách, người Thạch Hà càng vững bền trái tim sắt đá, kiên trì đấu tranh chống lại các ách thống trị. Đất Thạch Hà hôm nay tự hào là quê hương của 3 vị vua (Hắc đế Mai Thúc Loan, Bố Cái Đại vương Phùng Hưng, Tiền Ngô vương Ngô Quyền) và những tấm gương tiêu biểu như Đô đốc Hồ Phi Chấn, Thượng tướng quân Võ Tá Sắt, Nguyễn Hiền, Từ Hữu Hòe, Nguyễn Sỹ Quý, Đặng Hữu Cán, Nguyễn Hữu Từ, Tiến sĩ quan Thượng thư Trương Quốc Dụng…

Kế thừa khí phách ông cha, đầu thế kỷ XX, đất Thạch Hà nổi lên những tấm gương kiên trung, đóng góp lớn vào sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc: Lý Tự Trọng - người thanh niên cộng sản đầu tiên; Nguyễn Thiếp, Mai Kính - Bí thư Tỉnh ủy. Trong giai đoạn “nước sôi, lửa bỏng”, “làng đỏ” Phù Việt, tiếp đó là Đồng Bàn, Cổ Kênh, Đan Hộ, Tiền Lương, Chi Phan đã thành lập các chi bộ cộng sản, làm cơ sở cho Đảng bộ Hà Tĩnh hoạt động, lãnh đạo nhân dân thổi bùng ngọn lửa cao trào Xô viết 1930-1931.

Từ tâm thức ngưỡng vọng nhân thần, khắp các miền quê, người dân đã chung sức xây dựng đền, miếu tỏ lòng biết ơn như: đền Nen (thờ Lý Nhật Quang, Tô Hiến Thành, Mai Thúc Loan); đền Lê Khôi tưởng vọng Đại tướng quân xả thân vì xã tắc; đền Trương Quốc Dụng tưởng nhớ danh nhân toàn tài; miếu Rõi thờ một giọt máu của Lý Nhật Quang…

Thạch Hà là đất của nhiều nỗi gian truân nhưng cũng là đất phát nhân tài, đất hiếu học. Năm Nhâm Tuất 1442, dưới triều nhà Lê, Nguyễn Hộc (Cổ Kênh) và Phan Viên (xã Bàn Thạch) đã trở thành 2 vị trạng khai khoa cho đất Thạch Hà khi đỗ Nhị giáp tiến sĩ. Từ đó, phong trào học hành, thi cử ngày càng phát triển và thịnh đạt. Lịch sử Đảng bộ huyện Thạch Hà, tập 1 (1930-1945), xuất bản năm 1997 ghi: “Chỉ tính trong phạm vi địa bàn huyện Thạch Hà hiện nay, đời Lê, Nguyễn đã có 24 người đỗ đại khoa… Ở trường hương, hàng chục sĩ tử đỗ hương cống (đời Lê) và 29 người đỗ cử nhân (đời Nguyễn).

Ngoài ra, còn có rất nhiều người trúng sinh đồ, tú tài”. Trong hàng những người đậu đạt thời kỳ ấy, nổi lên nhiều tấm gương, tiêu biểu 3 vị tiến sĩ đồng triều là cha con Phan Huy Cận, Phan Huy Ích, Phan Huy Ôn (xã Canh Hoạch). Nhiều dòng họ hiếu học còn được ghi danh đến ngày nay như: họ Phan Huy (Canh Hoạch), họ Nguyễn (Cổ Kênh), họ Trương Quốc (Phong Phú), họ Trần (Ngọc Điền), Võ Tá (Hà Hoàng)…